Crita Wayang

Crita Wayang

          Kesenian wayang kuwi salah sawijining wujud kesenian tradhisional kang ana ing bumi nuswantara, mliginipun Jawa. Kesenian wayang wiwit ngrembaka ana ing jaman syiar Islam dening Sunan Kalijaga. Wektu kuwi, kesenian wayang digunakake kanggo ndhudut atine masyarakat utawa ngajak kabeh masyarakat  supaya padha gelem teka. Sabanjure dening Sunan Kalijaga, masyarakat kang wis ngumpul kuwi diwejangi ajaran Islam. Ing jaman saiki, kesenian wayang isih tetep lestari awujud pagelaran ing acara duwe gawe lan liya-liyane.

          Crita wayang kuwi ana pirang-pirang. Nangng satemene babone mung ana rong werna yaiku kitab Mahabharata kaangit dening Empu Sedah lan Empu Panuluh, dene kitab Ramayana kaanggit dening Empu Walmiki. Menawa ana crita wayang kang nalisir saka kekarone diarani crita carangan. Kang diarani crita carangan yaiku crita wayang kang njupuk saka crita liya tumangkare babaran crita manut kreasine dhalange dhewe.

          Ing kasusastran Jawa ana tetembungan ingaran Serat Lakon yaiku buku-buku kang ngemot bab crita wayang. Ana ing kabudayan Jawi wayang mono mujudake gegambaran uripe manungsa wiwit saka lair tumekaning pati/ajal, lan gegambaran ing alam kelanggengan. (Sri Mulyono, 1979 : 7). Mula ora mokal manawa sajroning pagelaran wayang purwa, najan tata gelar wujud tontonan nanging sejatine, ngemot tuntunan kang kebak ing tatanan uriping manungsa. 

Dene kang dadi sumbering crita wayang yaiku baboning buku crita saka Serat Ramayana lan Mahabharata. Lakon wayang kuwi maneka warna cacahe :

a.     Lakon lebet/bebles                           : Dewa Ruci, Bima Suci, Begawan Ciptaning utawa Arjuna Wiwaha, lan sapanunggalane.

b.      Lakon lair, raben/alap-alapan        : Partakrama, Dewi Surtikanthi, Dewi Sukesi, lan liya-liyane.

c.      Lakon wahyu                                    : Cakraningrat, Makutharama, Tri Purba Sejati, lan sapanunggalane.

d.     Lakon ruwatan                                 : Sudamala, Purwakala.

e.      Lakon banjaran lan liya-liyane.

Tuladha crita wayang.

Lembu Andini

              Lembu Andini wujude sapi wadon sing rupane putih. Lebu Andini kuwi titihane Bathara Guru. Asale saka jagad sunyaruri, anake ratu Jim negara Dahulagiri aran Prabu Patanam. Mula bukane Lembu Andini dadi titihane Bathara Guru, critane mangkene. Bathara Guru kaparingan dhawuh dening Sang Hyang Tunggal supaya ngratoni jagad tetelu utawa Tribawana, yaiku Jagad Luhur, Jagad Madya, lan Jagad Andhap. Jagad luhur kuwi jagade para dewi-dewi, bathara-bathari, widadari-widadari. Jagad madya kuwi jagade ara titah jalma manungsa. Dene jagad andhap kuwi jagade alam kajiman lan kewan.

               Sawijining dina Bathara Guru niti priksa kahananing jagad kanthi cara mabur ing angkasa. Nalika tekan ing pucuking Gunung Tengguru, Bathara Guru gumun priksa ana cahya utawa sorot saka puncak gunung mau. Bareng ditekani jebul ana sapi putih kang lagi semedi. Bathara Guru mundhut pirsa sapa satemene  sapi mau. Bareng didangu sapi mau wangsulan kanthi tembung sing sora lan ngaku menawa dheweke pangeran sing nguwasani jagad saisine, ora mung sato kewan sing dadi adhahane, nanging uga jalman manungsa kang kudu manembah marang dheweke.

              Midhangetake  banjur andini kang kaya mangkono mau Bathara Guru duka lan ngendhika menawa sesembahaning jagad kuwi ora liya mung Gusti kang Maha Agung, dene kang kaprasahan ngreksa Tribawana ora liya yaiku dheweke, Bathara Guru. Bathara Guru banjur mateg aji Kemayan Jati. Ketaman Aji Kemayan Jati, Lembu Andini sanalika nglempuruk tanpa daya, ndhrodhog, rumangsa kasoran kaprawiran lan kalah prebawan. Andini banjur matur marang Bathara Guru, pasrah bongkokan awit wis kalah. Bathara Guru isih paring urip marang Andini lan Andini dipundhut dadi titihane.

Kapethik salka Multyara Rinonce  

Bale Sigala-gala

            Kacarita para Pandhawa rena panggalihe amarga Yudhistira bakal kajumenengake nata pinangka sesulihe ramane Pandhu Dewanata. Kosok baline Duryudhana banget sungkawa ing galih midhanget swarane kawula Ngastina kang nyubya-nyubya kaluhurane Yudhistira. Mula Duryudhana banjur nganakake pirembugan klawan paman Sengkuni lan Adipati Karna. Wosing rembug ora sarujuk yen Yudhistira jumeneng nata.

              Duryudhana banjur marak sowan ramane Drestharastya nyuwun supaya murungake anggone bakal njumenengake nata Yudhistira. Pinangka gantine ora liya yaiku Duryudhana. Amrih kasembadane sedya Pandhawa dipindhahake menyang Wanamarta. Menawa mengko Duryudhana wus jumeneng nata Pandhawa bakal ditimbale maneh.

              Sakawit Drestharastya ora sarujuk awit Duryudhana ora duwe hak lan Pandhawa kang nduweni hak jumeneng narendra Ngastina. Dewi Gendari uga maringi pituduh. “ he putraku menawa sira sekadang ora gelem nyarujuki mengkone bakal kelakon Kurawa tumpes amarga perang sedulur.” Midhange pangandikane rama lan ibune Duryudhana sangsaya ndhesek supaya kajumenengake nata. Menawa ora kersa njumenengake nata, Duryudhana bakal suduk sarira. Drestharastya luluh penggalihe wusana Duryudhana kajumenengake nata Hastinapura.

              Kanthi kahana mangkono mau Pandhawa tetep sabar. Pandhawa tansah ngugemi tetembungan wong sabar wekasane subur. Nanging Kurawa sangsaya kuwatir menawa mbesuke Pandhawa nagih janji, mulane Pandhawa dibudidaya amrih sirnane. Kanggo mujudake sedyane, Duryudhana mercaya abdine aran Puracaya supaya nggawe pasanggrahan ana Wana marta. Pasanggrahan mau digawe saka bahan sing gampang kobong. Pasanggrahan utawa bale mau banjur sinebut “Bale Sigala-gala”.

              Sawise pasanggrahan dadi Pandhawa dibujuk utawa diapus karma. Sandiwarane Duryudhana mau sejatine dimangerteni dening Arya Widura adhine Pandhu Dewanata. Mula Arya Widura utusan abdine supaya methuki Pandhawa menyang Wana marta. Wosing gati Pandhawa supaya gawe trowongan saka njerone pasanggrahan jumedhul tumeka alas lan uga dijlentrehake pigunane trowongan mau.

              Ing sawijining wengi nedheng-nedhenge Pandhawa lan Dewi Kunthi sare pasanggrahan diobong. Prasasat mung sakedheping metra pasanggrahan kobong dadi awu. Pandhawa lan ibune cepet-cepet mlebu trowongan. Mbarengi wengi kuwi Pandhawa  kedhayohan wong saka desa tur turu kepati, wusanane wong enom mau mati kabeh.

              Krungu kabar menawa pasanggrahan kobong, Kurawa padha teka menyang Wana marta. Ing lahir katone trenyuh nanging batine bungah banget awit klilipe wis ilang. Bareng ngerti wong sing mati cacah enem Kurawa padha nangis api-api nggetuni, batine cingklak-cingklak jejogedan. Sabanjure Kurawa nganakake bojana andrawina.