Kawruh
Sapala 2
(Widya
Tembung, Widya Swara, Widya Makna)
1.
Widya
Tembung
Widya tembung ngemu teges ilmu bab
tembung. Tembung iku rerangkening swara kang kawedhar saka jroning tutuk, ngemu
teges lan bisa kasumurupan surasane. Ing ilmu basa widya tembung lumrah ingaran
morfologi.
A. Wujude
Tembung
Adhedasar
wujude, tembung basa Jawa bisa diperangake dadi papat, yaiku :
1. Tembung
lingga
Yaiku
tembung kang isih wutuh durung rinaketan imbuhan apa-apa. Dene jinise ana kang
dumadi saka sawanda, rongwanda, utawa telung wanda (suku kata).
Tembung Lingga
Sawanda
|
Tembung Lingga
Rong Wanda
|
Tembung Lingga
Telung Wanda
|
Gong
Jas
Ban
Las
|
Sapi
Pitik
Pari
Dhipan
|
Padharan
Kulina
Rekasa
Mustaka
|
Let
Cet
Gram
Pir
Lsp.
|
Wajan
Kali
Wetan
Dhuwur
|
Lembeyan
Kapiran
Keliren
Santosa
|
2. Tembung
Andhahan
Yaiku
tembung kang wus owah saka linggane, amarga kawuwuhi imbuhan. Wuwuhan
(imbuhan/afiks) ing basa Jawa wujude ana papat yaiku ater-ater, seselan,
panambang lan imbuhan bebarengan.
Ater-ater
|
Seselan
|
Panambang
|
Wuwuhan
Bebarengan
|
-
Anuswara (n,m, ny, ng)
-
A
|
-
In
-
Er
|
-
I
-
A
|
Ka – an
Ka – en
|
-
Ka
-
Ke
-
Di
-
Sa
-
Pa
-
Pi
-
Pra
-
Pri
-
Tar
-
Kuma
-
Kami
-
Kapi
|
-
El
|
-
E (-ipun)
-
En
-
An
-
Na
-
Ana
-
Ane
-
Ake (-aken)
|
Pa – en
Pra – an
Anuswara – i
Anuswara – a
Anuswara – ake
Anuswara – ana
Anuswara – e
Di – i
Di – a
Di – ana
Di – ake
-in – an/-ake/-ana
-um
– a
Sa
– e
|
3. Tembung
Rangkep
Tembung
rangkep kang uga ingaran reduplikasi yaiku sekabehaning tembung sing diwaca kaping
pindho, bisa sekabehaning tembung utawa mung sawanda bae. Ing basa Jawa cacahe
ana telu yaiku dwipurwa, dwilingga, dwiwasana.
Dwipurwa
(tembung kang wanda sing ngarep diwaca
kaping pindho)
|
Dwilingga
(tembung kang linggane diwaca kaping
pindho kabeh)
|
Dwiwasana
(tembung kang wanda sing mburi diwaca
kaping pindho)
|
Reresik
Bebungah
Gegaman
Memitran
Tetenger
Lelara
Jejuluk
Memangan
Menukang
Nyeyuwun
Ditetangis
Geguyon
|
Dwilingga padha swara :
Adik-adik
Bocah-bocah
Cilik-cilik
Ibu-ibu
Kanca-kanca
Lungguh-lungguh
Panas-panas
Putra-putra
Takon-takon
Dwilingga salin swara :
Gonta-ganti
Wira-wiri
Molak-malik
Wotak-watuk
Bola-bali
Lunga-lunga
Cilak-cilik
Odas-adus
Dwilingga semu :
Ondhe-ondhe
Anggang-anggang
Undhur-undhur
|
Besisik
Benyiyik
Cekakak
Cekikik
Cengengesan
Cingingak
Cingingis
|
4. Tembung
Camboran
Yaiku
tembung loro utawa luwih kang kagandheng dadi siji lan duwe teges anyar, ora
padha karo teges nalika isih wujud tembung lingga mau. Tembung lingga bisa
diwuwuhi imbuhan apa bae. Jinise ana loro yaiku camboran tunggal lan camboran
wudhar.
Camboran
Tunggal
|
Camboran
Wudhar
|
Semar mendem
|
Botrepot
|
Lare angon
|
Kakkong
|
Nyolong pethek
|
Kongel
|
Kembang lambe
|
Lunglit
|
Kuping wajan
|
Ndhekwur
|
Nagasari
|
Wandhak
|
Rajalele
|
Dubang
|
Dhadha menthok
|
Naksanak
|
Sisikmelik
|
Nakndulur
|
Ulerkembang
|
Kacang brol
|
Kinjengdom
|
Cocor bebek
|
2.
Widya
Swara
Widyaswara dumadi saka tembung widya
lan swara. Widya asale saka basa Jawa Kuna kang tegese “ilmu” lan swara kang
tegese “uni”.
Dadi widyaswara iku ngelmu kang
ngrembug lan nyinau bab swara utawa uni, ing ilmu basa asring katelah fonologi. Dene kang dirembug ing
widyaswara yaiku swara-swara kang ana tegese, dudu swara kang ora tegese, dene
titikane swara iku mau bisa mbedakake wujud an mbedakake teges.
Tuladhane :
-
Gilo ><
beda karo >< gila
-
Wedi >< beda karo ><
wedhi
-
Saba ><
beda karo >< sapa
-
Kudu ><
beda karo >< kuru
-
Lemper >< beda karo ><
lemper
-
Lempeng >< beda karo ><
lempeng
-
Lan sapiturute
Swara
iku unining angin kang metu saka paru-paru lan kawedhar saka jroning tutuk. Pametuning
swara mau ana kang mawa pancandan gorokan, cethak, ilat, untu, utawa lambe lan
ana uga kang ora nganggo pancandan apa-apa. Adhedhasar pametuning swara, fonem
basa Jawa bisa dibedakake dadi loro yaiku vokal lan konsonan.
Vokal
: Vokal ing basa Jawa gunggunge ana pitu yaiku :
1. Vokal
/a/ ingaran vokal a swara miring
Tuladhane
:
Aku
|
Laris
|
Alu
|
Babad
|
Ora
|
Bapak
|
Mau
|
Kocak
|
2.
Vokal /a/ ingaran vokal a swara jejeg
Tuladhane
:
Amba
|
Rata
|
Sapa
|
Bata
|
Rana
|
Kuna
|
Basa
|
Padha
|
Japa
|
Kuna
|
3. Vokal
/o/ bisa mapan ing ngarep, tengah lan buri
Tuladhane
:
Obah
|
Kebo
|
Omah
|
Belo
|
Owah
|
Loro
|
Ora
|
Coro
|
Oyeng
|
Mlongo
|
4. Vokal
/i/ swara miring
Tuladhane
:
Cacing
|
Wajik
|
Cuwil
|
Tarik
|
Apik
|
Wiwit
|
Arit
|
Dhuwit
|
Titip
|
Jepit
|
Vokal
/i/ swara jejeg
Tuladhane
:
Iga
|
Siji
|
Ijab
|
Driji
|
Iga
|
Pari
|
Ilang
|
Dadi
|
Ilat
|
Wani
|
5. Vokal
/u/ swara miring
Tuladhane
:
Biyung
|
Bingung
|
Lamur
|
Siwur
|
Siyung
|
Kasur
|
Parut
|
Ngebut
|
Vokal
/u/ swara jejeg
Kuku
|
Tuku
|
Udan
|
Wulu
|
Urang
|
Saru
|
Ulem
|
Telu
|
6. Vokal
/e/ swara miring
Tuladhane
:
Estu
|
Saren
|
Eblek
|
Suwek
|
Sewu
|
Gepeng
|
Karet
|
Melet
|
Vokal
/e/ swara jejeg
Tuladhane
:
Eman
|
Ewuh
|
Wage
|
Sate
|
Tela
|
Sare
|
Kene
|
Rame
|
7. Vokal
/e/ mung bisa dumunung ing ngarep lan ing tengah tembung, lumrah ingaran e pepet
Tuladhane
:
Entub
|
Tetep
|
Empuk
|
Anget
|
Pucet
|
Kekep
|
Emoh
|
Seret
|
3.
Widya
Makna
Widyamakna iku uga kalebu
peranganing ilmu basa kang ngrembug bab teges, teges ing tembung, teges ing
frasa lan teges ing ukara. Widyamakna ing ilmu basa ingaran semantik utawa tatamakna. Kang karembug
ing widyamakna iku ing antarane yaiku dasanama (sinonim), antonim, homonim,
hiponim, polisemi, ambiguitas, jinising makna, tandha lan simbol.
A.
Sinonim
Tembung
loro utawa luwih kang wujud lan panulisane beda, nanging duwe teges padha/meh
padha.
Tuladha
:
1. Jeneng
= aran 11. Cepet
= rikat
2. Langka
= arang 12. Angslup
= ambles
3. Adhem
= atis 13.
Sabar = sareh
4. Mangkat
= budhal 14.
Bengi = ratri
5. Abang
= abrit 15.
Pinter = wasis
6. Bledheg
= gludhug 16.
Gawe = kardi
7. Dewa
= Bathara 17. Gunung
= giri
8. Bapak
= rama 18. Kethek
= wanara
9. Dalan
= marga 19.
Kembang = sekar
10.
Banyu = tirta 20. Slamet = sugeng
Ing
basa Jawa saliyane ana sinonim tembung uga ana sinonim ukara kayata :
1. Aku
wis maca buku kuwi =
buku kuwi uwis dakwaca.
2. Wisnu
methuk Zahra =
Zahra dipethuk Wisnu.
3. Aida
ngepel teras ngarepan =
teras ngarepan dipel Aida.
4. Pak
Zi lan Bu Mida iku wong tuwaku =
Pak Zi lan Bu Mida iku bapak lan ibuku.
5. Omah
sing apik kuwi arep didol =
omah apik kuwi arep didol.
B.
Antonim
Tembung,
frasa utawa ukara kang duwe teges walikan/kosok balen karo tembung, frasa utawa
ukara sadurunge.
Tuladha
:
1. Adoh >< cedhak
2. Adol >< tuku
3. Amba >< ciyut
4. Anyar >< lawas
5. Bagus >< elek
6. Bener >< luput
7. Becik >< ala
8. Dawa >< cendhak
9. Edan >< waras
10.
Eling ><
lali
11.
Gampang >< angel
12.
Gedhe >< cilik
13.
Pinter >< bodho
14.
Sugih >< mlarat
15.
Tuwa >< anom
C.
Homonim
Yaiku
tembung siji kang tulisan lan pangucape sarwa padha. Sanajan mangkono ora
ateges maknane uga banjur padha.
Tuladha
:
1.
|
|
a.
Pak Hasrun lagi ngukuri lemah pekarangan ing
desaku.
|
b.
Dhik Janto wiwit mau tansah ngukuri wetenge.
|
2.
|
|
a.
Adhuh, wetengku krasa suduken.
|
b.
suduken macan kuwi yen wani!
|
3.
|
|
D.
Homofon
Yaiku
tembung loro utawa luwih kang unine/pocapane padha, nanging tulisan lan tegese
beda.
Tuladha
:
1.
|
|
a.
Bareng katimbang bobotmu luwih anteb.
|
b.
Bocah kok ora ana antepan ati, gek ya gek ora.
|
2.
|
|
a.
Godhong kates digodhog kanggo kulub mesthi seger.
|
b.
Ngger kulup Abimanyu, coba nyedhaka mrene!
|
3.
|
|
a.
Mas, adhimu iku parabane sapa ta?
|
b.
Mas, tulung surat iki panjenengan parap!
|
E.
Homograf
Yaiku
tembung loro utawa luwih kang padha tulisane nanging pocapan/unine lan uga
tegese beda.
Tuladha
:
1.
|
|
a.
Punika teken kagungane Eyang.
|
b.
Mangga Pak, kantun teken ngriki kemawon
|
2.
|
|
a.
Jakarta jare geger, apa bener Mas?
|
b.
Kuwi geger ing kimawu kok pating balrut, kena apa?
|
3.
|
|
a.
Menawi sayah kula aturi kendel rumiyin, Dhi.
|
b.
Bareng mundhak gedhe mundhek kendel saiki.
|
Tidak ada komentar:
Posting Komentar