Minggu, 10 Januari 2016

Widya Ukara (Sintaksis)



Widya Ukara (Sintaksis)

          Widya ukara kalebet peranganing paramasastra ingkang ngrembag babagan ukara, frasa lan klausa. Ukara inggih punika rerangkening tembung ingkang saged ngandharake satunggaling karep ingkang jangkep. Jalaran nerangaken tembung supados dados ukara punika mawi pranatan utawi paugeran ingkang gumathok, tandha-tandhanipun inggih punika :
1.     Saged madeg piyambak.
2.     Dumadi saking satunggal klausa ( jejer satunggal lan wasesanipun  inggih satunggal ).
3.     Wiwitanipun ukara kaserat mawi aksara ageng (murda) lan wasesanipun mawi tandha titik, koma, titik koma, tandha seru saha tandha pitakon.
4.     Mawi intonasi (laguning pakecapan).
Tuladha :
1.     Aku sinau, adhiku malah dolan.
   J     W         J             W
a.     Aku sinau                                : klausa ning inggih ukara
b.     Malah dolan                                      : frasa kriya
c.      Adhiku malah dolan                : klausa ning inggih ukara
d.     Aku sinau, adhiku malah dolan        : ukara
2.     Bukune Budi isih apik, bukune Iwan uwis rusak.
           J               W                J               W
a.     Bukune Budi                  : frasa aran
b.     Isih apik                         : frasa kaanan
c.      Uwis rusak                    : frasa kaanan
d.     Bukune Budi isih apik   : klausa ning inggih ukara
e.      Bukune Iwan uwis rusak         : kausa ning inggih ukara
f.       Bukune Budi isih apik, bukune Iwan uwis rusak : ukara
Adhedasar rangkaning ukara (struktur kalimat), ukara salebetipun basa Jawi ingkang baku punika cacahipun wonten 5 inggih punika :
1.     J – W
2.     J – W – L
3.     J – W – Gg (geganep)
4.     J – W – L – Gg
5.     J – W – K

1.   Jejer
Jejer utawi subjek inggih punika perangan ingkang dados bakuning ukara utawi perangan ingkang dados lajenging ukara. Pramila adhedhasar pranataning ukara, jejer punika limrahipun mapan utawi dumunung wonten ngajeng, ananging kalamangsanipun saged mapan wonten ing tengah utawi pungkasaning ukara.
Titikan (ciri) jejer ing antawisipun inggih punika :
a.     Minangka jawaban pitakenan sapa utawi apa
Tuladha :    Doni sinau . . . sapa sing sinau : jejeripun Doni
                   Sepatune mlayu dhewe  . . . apa sing mlayu : jejeripun sepatune
b.     Saged ngginakaken tembung “iku” kejawi manawi jejeripun namaning tiyang, nama dhiri (nagari, kitha, instansi) utawi pronomina (aku, kowe, dheweke) boten prelu ngginakaken tembung “iku”.
Tuladha :    Indonesia isih nandhang krisis.
                   Sepur iku nabrak bis.
c.      Saged kaparingan katrangan pewates “sing” mapan sasampunipun jejer, nanging kalamangsanipun jejer “sing” boten prelu kasebataken.
Tuladha :    bocah sing kaosan ijo lagi nangis.
                   Murid (sing) anyar kuwi saka Demak.
d.     Saged kaparingan jenis-jenis tembung sanesipun tembung aran. Jejer boten saged kadhisikan tembung ancer-ancer, namung tembung lan frasa sanes ugi saged dados jejering ukara.
1.     Jejer ingkang awujud tembung utawi frasa aran.
Tuladha :         Ana kirang tampil basa Jawi.
2.     Jejer ingkang awujud tembung utawi frasa kriya.
Tuladha : Mulang tari bisa nambah rejeki.
3.     Jejer ingkang awujud tembung utawi frasa kaanan.
Tuladha :         Ayu durung mesthekake tumindhake becik.
4.     Jejer ingkang awujud tembung utawi frasa wilangan.
Tuladha :         Panca iku wilangan gangsal.
5.     Jejer ingkang awujud tembung utawi frasa sesulih purusa.
Tuladha :         awake dhewe kudu saya sregep sinau.
Tuladha ukara ingkang jejeripun wonten ing tengah lan wekasaning ukara :
a.     Kanthi ulat peteng, Najwa nyapun plataran ngarepan.
b.     Marga mumet, Safriel mulih ndhisik.
c.      Alon-alon lan ngati-ati, Sintha nuntun adhine.
d.     Yen mangkono ditulis waekabeh welinge.
e.      Karo ngepit diklebat-klebatake genderane.
2.     Wasesa
Wasesa utawi predikat punika perangan ingkang dados inti utawi punjering ukara. Ukara ingkang tanpa wasesa boten saged kawastanan ukara, ananging kalebet frasa. Miturut pranataning ukara, wasesa punika mapan sasampunipun jejer, dene ingkang saged dados wasesa adhakanipun tembung utawi frasa kriya, namung kalamangsanipun tembung sanes inggih saged.
Titikan (ciri) wasesa antawisipun :
a.     Wasesa ingkang awujud tembung utawi frasa kriya.
Tuladha :    adhik nangis
b.     Wasesa ingkang awujud tembung utawi frasa kaanan.
Tuladha :    regane larang
c.      Wasesa ingkang awujud tembung utawi frasa aran.
Tuladha :    isine tas iku buku
d.     Wasesa ingkang awujud tembung utawi frasa wilangan.
Tuladha :    wit jambu ing kebone embah putri seket wit
e.      Wasesa ingkang awujud tembung utawi frasa ancer-ancer.
Tuladha :    Dwi menyang Demak karo Budhene
3.     Lesan
Lesan utawi objek punika badhe wonten menawi ukaranipun tanduk (kalimat aktif). Ukara tangggap (kalimat aktif) boten anggadhahi lesan, jalaran lesan punika perangan ukara ingkang gumantung wasesanipun. Dados lesan wonten ing ukara manawi wasesanipun ukara, awujud tembung kriya tanduk.
Titikane (ciri) lesan ing antawisipun :
a.     Dumunung wonten sawurining wasesa, ingkang awujud tembung kriya.
Tuladha :
·        Celeng-celeng padha ngrusaki tanduran timun.
·        Ibu mundhut sayuran.
·        Bapak ngguyang sepedha motor.
b.     Saged dados jejer manawi ukaranipun kaewahi dados ukara tanggap.
Tuladha :
·        Tanduran timun dirusak celeng-celeng.
·        Sayurane dipundhut ibu.
·        Sepedha motore diguyang bapak.
4.     Geganep
Geganep utawi pelengkap punika kalebet perangan ukara ingkang ginanipun kangge njangkepi wasesa. Ukara ingkang wonten geganenipun punika padatan wasesanipun awujud tembung kriya. Bentenipun geganep kaliyan lesan :
a)     Lesan saged kadadosan jejeripun ukara tanggap,
b)    Geganep boten saged kadadosaken jejer wonten ing ukara tanggap, saupamia saged ukaranipun badhe ewah tegesipun. Ananging manawi sawingkingipun wasesa wonten lesanipun, geganep dumunung wonten ing sisih tengenipun lesan lan boten saged ngrumiyini lesan.
Tuladha :
·        Adhiku kelangan dhuwit.
      J         W        Gg
·        Azka  nyilihke  adhine  buku wacan.
    J        W           L            Gg
5. Katrangan (Panerang)
              Perangan ukara ingkang boten baku, jalaran saged kemawon boten wonten. Dunungipun saged ing ngajeng, pungkasan utawi ing antawisipun jejer lan lesan. Jinisipun katrangan wonten ingkang nyebat babagan : a) wekdhal, b) papan, c) cara, d) pirantos, e) sebab, lsp.
Tuladha :
a.     Wingi kancaku ngrebut juwara basa Jawa.
b.     Fina nggarap tugas basa Jawa ing meja belajar.
c.      Kanthi teliti Farel nulis paragraf aksara Jawa.
d.     Rikha ngonceki pelem nganggo lading.
e.      Intan nggarap tugas geguritan amarga mati listrik.
         
Frasa inggih punika kelompok tembung ingkang dumadi saking inti lan atributif. Ing basa Indonesia inti lan atributif (IA) niku sami tegese kaliyan dirterangkan-menerangkan, menawi atributif-inti (AI) niku sami kaliyan menerangkan-diterangkan. Urutanipun frasa ing basa Jawa  saged IA lan saged ugi AI.
n       No.
Frasa
Inti
Atributif
1.
Sepatu
Srandhal
2.
Bocah
Lanang
3.
Klambi
Amoh
4.
Kandhang
Macan
5.
Omah
Dara
         
Klausa inggih punika rerangkening tembung ingkang saged ngudhar sawijining gagasan utawi sawijining bab. Ing pacelathon utawi ing paguneman saora-orane, klausa puniku kados wonten wasesane (predikat), ananging ing basa tulis klausa puniku saora-saorane dumadi saking jejer (subjek) lan wasesa (predikat). Kajaba niku klausa ugi saged dados ukara.
Tuladha :
-         Dheweke iku    //   dhokter bedhah
     Jejer (J)                        Wasesa (W)
Dheweke kuwi (frasa aran)
Dhokter bedhah (frasa aran)
Dheweke dhokter (klausa)
Dheweke kuwi dhokter bedhah (klausa)



Tidak ada komentar:

Posting Komentar