Widya
Ukara (Sintaksis)
Widya
ukara kalebet peranganing paramasastra ingkang ngrembag babagan ukara, frasa
lan klausa. Ukara inggih punika rerangkening tembung ingkang saged ngandharake
satunggaling karep ingkang jangkep. Jalaran nerangaken tembung supados dados
ukara punika mawi pranatan utawi paugeran ingkang gumathok, tandha-tandhanipun
inggih punika :
1. Saged
madeg piyambak.
2. Dumadi
saking satunggal klausa ( jejer satunggal lan wasesanipun inggih satunggal ).
3. Wiwitanipun
ukara kaserat mawi aksara ageng (murda) lan wasesanipun mawi tandha titik,
koma, titik koma, tandha seru saha tandha pitakon.
4. Mawi
intonasi (laguning pakecapan).
Tuladha :
1. 


Aku sinau, adhiku malah
dolan.




J W J
W
a. Aku
sinau :
klausa ning inggih ukara
b. Malah
dolan : frasa kriya
c. Adhiku
malah dolan : klausa ning
inggih ukara
d. Aku
sinau, adhiku malah dolan : ukara
2. 


Bukune Budi isih apik,
bukune Iwan uwis rusak.




J
W J W
a. Bukune
Budi : frasa aran
b. Isih
apik : frasa
kaanan
c. Uwis
rusak : frasa kaanan
d. Bukune
Budi isih apik : klausa ning inggih
ukara
e. Bukune
Iwan uwis rusak : kausa ning
inggih ukara
f. Bukune
Budi isih apik, bukune Iwan uwis rusak :
ukara
Adhedasar rangkaning ukara (struktur kalimat), ukara
salebetipun basa Jawi ingkang baku punika cacahipun wonten 5 inggih punika :
1. J
– W
2. J
– W – L
3. J
– W – Gg (geganep)
4. J
– W – L – Gg
5. J
– W – K
1. Jejer
Jejer utawi subjek inggih punika perangan ingkang
dados bakuning ukara utawi perangan ingkang dados lajenging ukara. Pramila
adhedhasar pranataning ukara, jejer punika limrahipun mapan utawi dumunung
wonten ngajeng, ananging kalamangsanipun saged mapan wonten ing tengah utawi
pungkasaning ukara.
Titikan (ciri) jejer ing antawisipun inggih punika :
a. Minangka
jawaban pitakenan sapa utawi apa
Tuladha : Doni sinau . . . sapa sing sinau : jejeripun Doni
Sepatune
mlayu dhewe . . . apa sing mlayu :
jejeripun sepatune
b. Saged
ngginakaken tembung “iku” kejawi manawi jejeripun namaning tiyang, nama dhiri
(nagari, kitha, instansi) utawi pronomina (aku, kowe, dheweke) boten prelu
ngginakaken tembung “iku”.
Tuladha : Indonesia isih nandhang krisis.
Sepur
iku nabrak bis.
c. Saged
kaparingan katrangan pewates “sing” mapan sasampunipun jejer, nanging
kalamangsanipun jejer “sing” boten prelu kasebataken.
Tuladha : bocah sing kaosan ijo lagi nangis.
Murid
(sing) anyar kuwi saka Demak.
d. Saged
kaparingan jenis-jenis tembung sanesipun tembung aran. Jejer boten saged
kadhisikan tembung ancer-ancer, namung tembung lan frasa sanes ugi saged dados
jejering ukara.
1. Jejer
ingkang awujud tembung utawi frasa aran.
Tuladha
: Ana kirang tampil basa Jawi.
2. Jejer
ingkang awujud tembung utawi frasa kriya.
Tuladha
: Mulang tari bisa nambah rejeki.
3. Jejer
ingkang awujud tembung utawi frasa kaanan.
Tuladha
: Ayu durung mesthekake tumindhake
becik.
4. Jejer
ingkang awujud tembung utawi frasa wilangan.
Tuladha
: Panca iku wilangan gangsal.
5. Jejer
ingkang awujud tembung utawi frasa sesulih purusa.
Tuladha
: awake dhewe kudu saya sregep
sinau.
Tuladha ukara ingkang jejeripun wonten ing tengah
lan wekasaning ukara :
a. Kanthi
ulat peteng, Najwa nyapun plataran ngarepan.
b. Marga
mumet, Safriel mulih ndhisik.
c. Alon-alon
lan ngati-ati, Sintha nuntun adhine.
d. Yen
mangkono ditulis waekabeh welinge.
e. Karo
ngepit diklebat-klebatake genderane.
2. Wasesa
Wasesa utawi predikat punika perangan ingkang dados
inti utawi punjering ukara. Ukara ingkang tanpa wasesa boten saged kawastanan
ukara, ananging kalebet frasa. Miturut pranataning ukara, wasesa punika mapan
sasampunipun jejer, dene ingkang saged dados wasesa adhakanipun tembung utawi
frasa kriya, namung kalamangsanipun tembung sanes inggih saged.
Titikan (ciri) wasesa antawisipun :
a. Wasesa
ingkang awujud tembung utawi frasa kriya.
Tuladha : adhik nangis
b. Wasesa
ingkang awujud tembung utawi frasa kaanan.
Tuladha : regane larang
c. Wasesa
ingkang awujud tembung utawi frasa aran.
Tuladha : isine tas iku buku
d. Wasesa
ingkang awujud tembung utawi frasa wilangan.
Tuladha : wit jambu ing kebone embah putri seket wit
e. Wasesa
ingkang awujud tembung utawi frasa ancer-ancer.
Tuladha : Dwi menyang Demak karo Budhene
3. Lesan
Lesan utawi objek punika badhe wonten menawi
ukaranipun tanduk (kalimat aktif). Ukara tangggap (kalimat aktif) boten
anggadhahi lesan, jalaran lesan punika perangan ukara ingkang gumantung
wasesanipun. Dados lesan wonten ing ukara manawi wasesanipun ukara, awujud
tembung kriya tanduk.
Titikane (ciri) lesan ing antawisipun :
a. Dumunung
wonten sawurining wasesa, ingkang awujud tembung kriya.
Tuladha :
·
Celeng-celeng padha ngrusaki tanduran
timun.
·
Ibu mundhut sayuran.
·
Bapak ngguyang sepedha motor.
b. Saged
dados jejer manawi ukaranipun kaewahi dados ukara tanggap.
Tuladha :
·
Tanduran timun dirusak celeng-celeng.
·
Sayurane dipundhut ibu.
·
Sepedha motore diguyang bapak.
4. Geganep
Geganep utawi pelengkap punika kalebet perangan
ukara ingkang ginanipun kangge njangkepi wasesa. Ukara ingkang wonten
geganenipun punika padatan wasesanipun awujud tembung kriya. Bentenipun geganep
kaliyan lesan :
a) Lesan
saged kadadosan jejeripun ukara tanggap,
b) Geganep
boten saged kadadosaken jejer wonten ing ukara tanggap, saupamia saged
ukaranipun badhe ewah tegesipun. Ananging manawi sawingkingipun wasesa wonten
lesanipun, geganep dumunung wonten ing sisih tengenipun lesan lan boten saged
ngrumiyini lesan.
Tuladha :
·
Adhiku kelangan dhuwit.



·



Azka nyilihke
adhine buku wacan.




J W L Gg
5. Katrangan (Panerang)
Perangan ukara ingkang boten baku, jalaran saged kemawon boten wonten.
Dunungipun saged ing ngajeng, pungkasan utawi ing antawisipun jejer lan lesan.
Jinisipun katrangan wonten ingkang nyebat babagan : a) wekdhal, b) papan, c)
cara, d) pirantos, e) sebab, lsp.
Tuladha
:
a. Wingi
kancaku ngrebut juwara basa Jawa.
b. Fina
nggarap tugas basa Jawa ing meja belajar.
c. Kanthi
teliti Farel nulis paragraf aksara Jawa.
d. Rikha
ngonceki pelem nganggo lading.
e. Intan
nggarap tugas geguritan amarga mati listrik.
Frasa inggih punika kelompok tembung ingkang dumadi
saking inti lan atributif. Ing basa Indonesia inti lan atributif (IA) niku sami
tegese kaliyan dirterangkan-menerangkan, menawi atributif-inti (AI) niku sami
kaliyan menerangkan-diterangkan. Urutanipun frasa ing basa Jawa saged IA lan saged ugi AI.
n No.
|
Frasa
|
|
Inti
|
Atributif
|
|
1.
|
Sepatu
|
Srandhal
|
2.
|
Bocah
|
Lanang
|
3.
|
Klambi
|
Amoh
|
4.
|
Kandhang
|
Macan
|
5.
|
Omah
|
Dara
|
Klausa inggih punika
rerangkening tembung ingkang saged ngudhar sawijining gagasan utawi sawijining
bab. Ing pacelathon utawi ing paguneman saora-orane, klausa puniku kados wonten
wasesane (predikat), ananging ing basa tulis klausa puniku saora-saorane dumadi
saking jejer (subjek) lan wasesa (predikat). Kajaba niku klausa ugi saged dados
ukara.
Tuladha :
-

Dheweke iku //
dhokter bedhah


Jejer (J) Wasesa (W)
Dheweke
kuwi (frasa aran)
Dhokter
bedhah (frasa aran)
Dheweke
dhokter (klausa)
Dheweke
kuwi dhokter bedhah (klausa)
Tidak ada komentar:
Posting Komentar